ผู้ถาม : อวิชชาเป็นสังขารหรือวิสังขารครับ
หลวงตา : อวิชชาเป็นสังขาร จึงดับได้
ผู้ถาม : ขอบพระคุณครับหลวงตา ถ้าอวิชชาเป็นสังขารแล้วเราสามารถรู้สึกถึงมันได้เหมือนวิญญาณขันธ์ ไหมครับ ถ้าเรารู้สึกถึงมันได้เราก็จะดับได้ง่าย หรือรู้สึกถึงมันได้แค่ในทางอ้อม คือไปดับที่ความยึดแล้วอวิชชาก็จะดับไปเอง
หลวงตา : ถูกต้องแล้ว หรือสามารถสังเกตเห็นได้ว่ายังมีพฤติกรรมที่พยายามทำอะไรเพื่อ เช่น เพื่อให้จิตของเราโปร่ง โล่ง เบา สบาย สงบ นิ่ง ว่าง หรือเพื่อให้ตัวเรารู้แจ้ง หรือเพื่อให้ตัวเราบรรลุนิพพาน หรือมีความหงุดหงิด ดิ้นรน ผลักไสอารมณ์ที่ไม่ชอบใจ หรือเกลียดทุกข์ รักสุข ดีรัก ชั่วชัง เป็นต้น หรืออวิชชาก็เกิดจากหลงยึดถือเอาสังขาร (ความปรุงแต่งหรือขันธ์ห้า) มาเป็นตัวเรา แล้วเอาตัวเราไปเป็นผู้คิด หรือปรุงแต่งแสดงพฤติกรรมต่าง ๆ โดยไม่ได้เป็นใจที่ไม่อาจคิดหรือปรุงแต่งได้ คือเป็นวิสังขารหรืออสังขตธาตุ
ถ้าสิ้นหลงยึดถือสังขาร หรือสิ้นหลงคิด หรือหลงปรุงแต่งแสดงพฤติกรรมต่าง ๆ ก็จะเป็นใจที่ไม่อาจคิดหรือปรุงแต่งได้โดยอัตโนมัติ อวิชชาก็จะดับ เพราะเป็นใจที่อาจไม่ปรุงแต่ง จึงไม่อาจยึดถือได้ อวิชชาเป็นสังขาร จึงดับได้
ผู้ถาม : ชัดเจนแจ่มแจ้งครับหลวงตา ศิษย์จะตั้งใจปฏิบัติต่อไป กราบขอบพระคุณครับหลวงตา
ปุจฉาวิสัชนาธรรมเมื่อวันที่ 1 มิถุนายน 2560
