ผู้ถาม : "อวิชชา" ได้แก่ ไม่รู้ต้น คือ ไม่รู้ต้นจิต หรือ จิตเดิมแท้หรือใจ ไม่รู้กลาง คือ ไม่รู้ขณะจิตหลงคิดปรุงแต่งส่งจิตออกนอกไปหาอารมณ์ ซึ่งเป็นสิ่งที่ถูกรู้ในปัจจุบัน ไม่รู้ปลาย คือ ไม่รู้ว่าจิตเข้าไปคลุกเคล้าคลอเคลียร่วมกับอารมณ์ที่ถูกรู้ในขณะปัจจุบัน แล้วเราจะแยกต้น กลาง ปลายได้อย่างไรล่ะคะหลวงตา คนที่ไม่เคยรู้ต้นจิตจะทำอย่างไร อันกลางกับอันปลายก็ยังมั่วๆ กัน แยกไม่ออก
หลวงตา : ปล่อยให้ธรรมชาติของจิตฝ่ายปรุงแต่ง ซึ่งเป็นขันธ์ห้า เขาปรุงแต่งอย่างเป็นอิสระ โดยไม่มีตัวตนของผู้ตาม ผู้เสวย ผู้แทรกแซง ก็จะพบจิตเดิมแท้หรือใจ
หรือ ปล่อยให้ขันธ์ห้าหรือจิตปรุงแต่งเขาปรุงแต่งอย่างเสรี แต่ ธรรมชาติฝ่ายไม่ปรุงแต่ง ไม่อาจมีความคิดหรือกริยาอาการใดที่กระเพื่อมหรือไหวตัวขึ้นมาได้
หรือ ในความกระเพื่อม ไหวตัว มีความไม่กระเพื่อม ไม่ไหวตัว
หรือ ในความวุ่นวาย มีความสงบ
หรือ ทุกสรรพสิ่งล้วนเคลื่อนไหว แต่ใจหรือจิตเดิมแท้ไม่เคลื่อนไหว
หรือ ความมีย่อมเกิดดับ ในความไม่มีอะไรเกิดดับ
หรือ ความวุ่น อยู่ในความว่าง
หรือ ในท่ามกลางความมี หรือท่ามกลางความเคลื่อนไหว หรือท่ามกลางความวุ่น มีความว่าง พระพุทธเจ้าและพระอรหันต์สาวก ก็มีสังขารเหมือนปุถุชน แต่สิ้นไป หมดไป หรือดับสนิทไม่เหลือเพียงอย่างเดียว คือ ดับสนิทผู้อยาก หรือผู้ปรารถนา หรือผู้จะเอา หรือผู้เสวย หรือผู้ยึดมั่นถือมั่น หรือผู้หลงปรุงแต่ง
ปุจฉาวิสัชนาธรรมเมื่อวันที่ 2 พฤษภาคม 2560
